H συμβολή της ηπειρωτικής παιδείας στην αφύπνιση του έθνους

Εκείνο που έκανε να ξεχωρίζει η Ήπειρος στη συνείδηση του έθνους είναι τα σχολεία της. Αυτά λειτουργούσαν σύμφωνα με τη νομοθεσία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τα σχολεία ήταν κυρίως ιδιωτικά και διευθύνονταν απ΄ ευθείας από ιδιώτες ή από τις Κοινότητες με την έγκριση της Πύλης. Πολλά σχολεία έγιναν θύματα της τουρκικής κυριαρχίας. Στην Ήπειρο λειτουργούσαν σχολεία πριν από τον τουρκικό ζυγό. Πολλά απ΄ αυτά
καταστράφηκαν το 1822 από τους στρατιώτες του Χουρσίτ κατά τη διάρκεια και μετά την επιχείρηση καταστροφής του Αλή Πασά. Ευτυχώς οι Τούρκοι κατακτητές δεν έγιναν διώκτες των λογίων και πολέμιοι της διάδοσης των ελληνικών Γραμμάτων γιατί δεν αντιλήφτηκαν την αξία τους και την θεώρησαν από τη θρησκευτική άποψη.


Οι αντιπρόσωποι των υποδουλωθέντων εκμεταλλεύτηκαν αυτή την ευκαιρία και συνέχισαν τη λειτουργία των υπαρχόντων σχολείων και παράλληλα με τη συνδρομή Ηπειρωτών ευεργετών του εξωτερικού ή με εράνους ανήγειραν νέα τόσο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό και των οποίων κάλυπταν τα έξοδα λειτουργίας.

Τα σχολεία αυτά κράτησαν ζωντανό τον πυρήνα των ελληνικών Γραμμάτων και επέτρεψαν στους Έλληνες να διατηρήσουν την ταυτότητα τους τόσο εκτός όσο και εντός του ελλαδικού χώρου, με αποκορύφωμα, της αυτονομίας της Βορείου Ηπείρου και απελευθέρωση των Ιωαννίνων το 1914.

ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ

Στη Μονή Γηρομερίου λειτουργούσε από το 1285 σχολή που ίδρυσε ο κληρικός και ηγούμενος της Μονής Νείλος Εριχιώτης. Η σχολή διέθετε αξιόλογη βιβλιοθήκη. Η μοναστηριακή σχολή λειτούργησε μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα.

Αντίστοιχες μοναστηριακές σχολές λειτούργησαν στο Βουθρωτό στη Μονή Καμιτσάνης μέχρι τον 17ο αιώνα και στη σταυροπηγιακή Μονή Σωζίνου. Τα σχολεία έπαψαν να λειτουργούν στα τέλη του 18ου αιώνα μετά από την εισβολή τουρκαλβανικών ληστοσυμμοριών.

ΑΡΤΑ

Κατά τον 16ο και 17ο αιώνα λειτουργούσε στην Άρτα το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο με δαπάνες της Μητρόπολης Άρτας.

Το 1666, ιδρύθηκε με προτροπή του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δημόσια Σχολή τα έξοδα της οποίας κάλυπτε το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων μέχρι το 1821 οπότε όλοι οι δάσκαλοι και καθηγητές κατέφυγαν στα Επτάνησα λόγω των τουρκικών λεηλασιών. Διδάσκονταν Θεολογία, Ελληνικά και Επιστήμες. Στη σχολή φοίτησε για δύο χρόνια ο Ευγένιος Βούλγαρης.

ΠΡΕΒΕΖΑ

Στην Πρέβεζα, μετά από προτροπή του οσιομάρτυρα Κοσμά του Αιτωλού ιδρύθηκε με έρανο το 1775 σχολείο όπου διδάσκονταν Γραμματική και φιλολογικά μαθήματα. Το 1830 με χρήματα του ηπειρώτη έμπορου στη Ρωσία Θεοφάνη ιδρύθηκε και λειτούργησε η Θεοφάνειος Σχολή.

ΜΕΤΣΟΒΟ

Με δαπάνες των Μετσοβιτών εμπόρων στη Ρωσία, λειτουργούσαν από τον 17ο αιώνα ελληνικά σχολεία το οποία καταστράφηκε το 1882 από τους Τούρκους.

ΖΑΓΟΡΙ

Σε όλα σχεδόν τα χωριά του Ζαγορίου (44 χωριά), με ονομαστά σχολεία στο Κουκούλι, Τσεπέλοβο, Βίτσα, Φραγκάδες και Αρίστη, λόγω ειδικών προνομίων, λειτουργούσαν από τον 17ο αιώνα δημόσια ελληνικά σχολεία τα οποία διατηρήθηκαν και μετά την καταστροφή του Αλή Πασά.

ΔΕΛΒΙΝΟ

Στην περιοχή του Δέλβινου, και μετά από προτροπή του οσιομάρτυρα Κοσμά του Αιτωλού ιδρύθηκαν δύο Ελληνοδιδασκαλεία τα οποία συντηρήθηκαν από τους κατοίκους της περιοχής μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα οπότε και έκλεισαν ελλείψει πόρων.

ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟ

Στο Αργυρόκαστρο λειτουργούσε μέχρι τον 16ο αιώνα ελληνικό χριστιανικό σχολείο, αλλά λόγω της αύξησης του τουρκαλβανικού στοιχείου έκλεισε. Με δαπάνες του Επισκόπου Δρυϊνούπολης το σχολείο επαναλειτούργησε σαν «κοινό» Ελληνικό σχολείο στα μέσα του 17ου αιώνα και συντηρήθηκε με δαπάνες και εράνους των κατοίκων μέχρι το 1822.